معرفی رشته پالان دوزی

پالان واژه‌ای کهن در زبان فارسی و وسیله‌ای شبیه به زین است که روی کمر یا پشت چهارپایان باربر قرار می‌گیرد تا هم حیوان بیش از اندازه آزار نبیند و هم کسی که سوار بر چهارپا می‌شود راحت باشد. پالان دوزیاز آن جمله شغلهایی است که با توجه به شرایط محیطی منطقه ضروری به حساب می آید اما امروزه این شغل تنها به کورسویی زنده است و شاید به تعداد انگشت شمار افرادی باشند که در این شغل مانده و آن را زنده نگه داشته اند. و از این رو ردپای آن را در هر نقطه از ایران هنگامی که از چارپا برای انجام امور روزمره کشاورزی و دامپروری و روستایی استفاده می شود می توان مشاهده کرد.

پالان دوزدر فرهنگ فارسی دکتر معین به معنای آن که پالان می دوزد، پالان گر وپالان دوزیدر فرهنگ فارسی عمید به معنایشغل و عمل پالان‌ دوزآورده شده است.

پالان از جنس پارچه وگونیساخته می‌شود و داخل آن را باکاهپر می‌کنند.در اصطلاح به عمل ساخت پالان، پالان‌دوزی یا پالان‌گری گفته می‌شود. کسی که پالان می دوزد راپالان دوز میگویند. پالان دوزی از شغلهایی است که امروزه در شهرهای بزرگ از بین رفته است و احتمالاً در روستاها هنوز وجود دارد. در قدیم پالان خود دارای دو نوع بوده : 1- پالان باربری 2- پالان مسافری(یا قجری) و همچنین پالان الاغ و پالان اسب با هم متفاوت است از پالان مسافری که بیشتر هنگام مسافرت و در کاروانها بکار می رفت یک پتو یا قالیچه بر روی پالان نصب می شد تا پا و بدن خانمهایی که در کاروان راههای طولانی مانند رفتن به کربلا و مکه سوار می شدند تاول نزنند. آسیب نبینند.پالان مسافری کوچک تر و ظریف تر از پالان باری می باشد و بجای زین بکار می رود. پالان برای الاغ ها مانند « زین »است برای اسب ها با این تفاوت که زین فقط مناسب « سواری ایمن » است، ولی پالان برای « حمل ایمنِ بار و سواران » است. این کاربری متفاوت در جنس و ساختار « پالان » نیز تأثیر دارد. بنابراین دوخت پالان از ظرافت و پیچیدگی خاصی برخوردار است .

طرز ساخن پالان بدین نحو است که موی اسب و کاه را دور یک قاب چوبی جمع آوری کرده و با جوالهای پشمی دستبافت و حاشیه دار آن را می پوشانند . دوخت دور لبهی آن با جوالدوز که با کف دستی آهن ( کفی ) فشار داده می شود انجام می گیرد . برای دوختهایی که باید از این ور پالان تا آن طرف امتداد یابد با درفشی که بلندی آن در حدود ۲۵/۱ متر است آن را سوراخ کرده ، و نخ پشمی محکمی را از یک طرف سوراخ فرو کرده و از سوی دیگر با قلابی آهنی به نام شاخ بیرون می کشند . موی اسب و کاه را با مشتهآهن بی دسته می کوبند که سر جای خود قرار گیرد .

الاغ ، یا بو، ، قاطر و شتر جزو حیوانات بارکش هستند وپالان دوز برای هر کدام آنها تجهیزات مخصوص می سازد. نام پالان شتر جهاز می باشد . پالان تشکیل می شود از یک تشکچه ی کلفت دو شاخه به قالب پشت وکمر حیوان ، که از پارچه ی ضخیم به نام جوال درست می شود لای پالان را با پوشال پر می کنند و قسمت جلو آن را به نام قربوس ، بلندتر می سازند وزیرش را با پارچه ی نرمتر استر می کنند وسطح آن را مانند لحاف با نخ پشمی خیلی کلفت به نام قائمه بخیه دوزی می کنند که همیشه شق ورق ، به قالب پشت حیوان باقی بماند ونیز برای اینکه درحین حرکت به جلو وبه عقب وراست وچپ نلغزد ، یک تسمه ی پهن را به نام رانکی از زیر دم حیوان گذرانیده به طور قالبی به دوشاخه راست وچپ پالان می دوزند وقسمت جلو آن را هم به همین شکل به دور سر سینه بندش متصل می کنند ویک تسمه سگک دار خیلی پهن نیز به نام تنک از بالای پالان وزیر شکم حیوان عبور می دهند ودو سرش را محکم به هم می بندند یا سگک می زنند علاوه بر پالان به کله وپوزه ی حیوان هم یک کلگی افسار چرمی می زنند وهمه آنها را با منگوله وخرمهره وزینت آلات دیگر تزیین می نمایند .ابزار اصلی پالان دوزی ، یک سوزن خیلی کلفته نوک تیز به نام جوال دوز ویک درفش سرکج خیلی بلند چنگک مانند با جوالدوز درزهای عادی را می دوزد وبا درفش سرکج در قسمتهای خیلی کلفت پالان ، بدون استفاده از سوزن بخیه می زند یعنی از یک سو درفش را فرو می کند ودر سوی دیگر خود قائمه را به دهانه ی چنگک می اندازد وبا خود درفش ، به سوی دیگر می شکد پالان دوزها در کار خود مهارت خاصی دارند .

پس از نهادن پالان بر پشت ستور، گاله {خورجین} را روی آن می‌آویزند، وجود پالان سبب می‌شود که هم صاحب ستور بتواند روی حیوان بنشیند و هم گاله بر آن استوار بماند و با تعادل و توازن از دو طرف آویخته گردد.

اين پيشه در استان گلستان نيز جاي خود را به مشاغل ديگر داده است. به طور که امروز تنها یک پالان دوز در اين استان به‌كار توليد پالان مشغول است . بسياري از پيشه‌ها و مشاغل با رشد فناوري‌هاي نوين و ماشيني شدن جامعه از بين رفت و رو به فراموشي سپرده شد. پالان دوزي هم از اين جمله است تعداد افرادي كه از چهارپايان براي امور روزمره و كشاورزي خود استفاده مي‌كنند بسيار اندك است. پس تقاضايي نيز براي چنين كالايي وجود ندارد اما برخي از اين مشاغل با تغيير كاركرد قابل‌احيا و بازتوليد هستند، به‌ويژه پيشه‌هايي كه در زمره صنايع‌دستي قرار مي‌گيرند. پالان دوزي هم مي‌تواند با تغييراتي در كاربرد، بار ديگر توليد شود تا نسل‌هاي آينده با اين وسيله آشنا شوند.

تنها هنرمند بازمانده رشته پالان دوزی در استان گلستان، شهرستان آزادشهر روستای فارسیان مشغول به فعالیت بوده که اداره میراث فرهنگی آزادشهر با شناسایی و معرفی این گنجینه زنده بشری به منظور ثبت مهارت و دانش پالان دوزی و نیز ثبت مفاخر حامل میراث ناملموس درمسیرثبت در فهرست آثار ملی کشور قرار گرفت.